Analisti dhe publicisti kujton fillimet e tij në median shqiptare 20 vite më parë.
Dilemat për jetën e re profesionale, cili ishte personi që i dha zemër dhe përjetimi për shkrimin e parë, i cili nuk doli në faqen e parë të “Shekullit”.
Në intervistën e gjatë që do të botohet në tre numra radhazi të “Mapo”, Mustafa Nano kthehet pas në hyrjen e tij në gazetari, duke e përdorur këtë përvjetor për të riparë nga sot rrugëtimin e tij dhe medias shqiptare në 20 vitet e fundit. Fiksimi për t’i nënshkruar artikujt me një formë më perëndimore të emrit tij, dëshira për të zhdukur një pjesë të shkrimeve ose siç thotë vetë të “krimeve” të tij, që në fund të fundit është një proces që iu ndodh të gjithëve dhe dorëzimi për gazetarinë e lirë dhe të pavarur, e cila nuk ekziston.
Zoti Nano, ju keni nisur të shkruani në prill të vitit 1998. U bënë 20 vjet. Çfarë ju vjen në mendje prej këtij fakti?
Më vjen në mendje se si nisi kjo histori. Ka qenë viti 1997. Kam qenë në Zagreb, diplomat, tok me familjen, kur vendosa të kthehem në Tiranë, jo për të vazhduar me diplomacinë, por për të filluar me gazetarinë. Ishte një vendim i imi. Nuk njihja askënd që do mund të më hapte dyert, e megjithatë kisha besim se dyert do më hapeshin. Unë isha i sigurt se punën e opinionistit mund ta bëja më mirë se shumë të tjerë, të cilët i njihja si lexues i shtypit shqiptar. Sikur të isha më i ri do mund të mendoja (mendohej) se po më gënjente mendja, por unë atëmot isha 37 vjeç. E dija mirë se kush isha.
Kush ishit, meqë ra fjala?
Unë dija të shkruaja. E dija që kjo nuk mjaftonte, megjithatë. Për të bërë opinionistin lipset që, përveç penës së zhdërvjelltë, të kesh ndërtuar e konsoliduar një raport tëndin me botën, gjë që vjen prej aftësisë për të vëzhguar e për t’u thelluar, por mbi të gjitha prej leximeve të shumta. Unë kisha lexuar, ç’është e vërteta, por leximet e mia deri në atë moment kishin qenë shkel e shko, të rrëmujshme, të pavlera. Nuk është se kisha patur shumë për të zgjedhur. Pjesa më e mirë e letërsisë që lexonim para vitit 1990 ishte e huaj, dhe u përkiste autorëve të majtë, si Jack London, Mark Tëain, Hemingëay, Remarque, Breht, Nazim Hikmet, Mayakosvki, Gorki, Nikolai Ostrovki, Aleksander Fadeyev, e autorë të tjerë sovjetikë, ose në rastin më të mirë, autorëve që prej regjimit konsideroheshin ideologjikisht asnjanës, a të padëmshëm, si Tolstoi, Pushkin, Balzak, Anatole France, Emile Zola, Victor Hugo, Goethe, e në kohët kur regjimi po vdiste, autorëve Thomas Mann, Isabel Allende, Gabriel Garcia Marquez etj. Për këtë arsye, në atë kohë më të rëndësishëm kanë qenë përkthyesit sesa shkrimtarët tanë. Pyetja “kush e ka përkthyer?” ishte normale mes lexuesve të apasionuar të letërsisë së huaj. Emri i përkthyesit ishte një nga gjërat e para që unë shihja te një libër i huaj. Ata ishin, për mua, elita e elitës. Edhe shqipja e tyre në librat e përkthyer ishte ndryshe, më e përpunuar, më e fisme, gjë që i bënte të shfaqeshin në sytë e mi si një gjë antiregjim, ndonëse antiregjim nuk kish se si të ishin. Vedat Kokona, Petro Zheji, Afrim Koçi, Misto Treska, Robert Shvarz, kanë luajtur një rol të jashtëzakonshëm në edukimin letrar të gjeneratës sime, aq sa mua më thotë mendja se pa ta, ne do të dilnim prej diktaturës edhe më të gjymtuar intelektualisht e kulturalisht sesa dolëm. Dhe kjo nuk ka lidhje me librat që ata përkthenin, aq sa ka lidhje me distancën që mbanin prej neëspeak-ut të letërsisë së regjimit, dhe të ligjërimit publik në përgjithësi (“shqipja totalitare” e ka quajtur Ardian Vehbiu neëspeak-un e regjimit). Me sa duket, shqipja totalitare i kryente të gjitha funksionet e mundshme, por nuk mund të shërbente për të përkthyer letërsi të huaj të mirë. Shërbente ca më pak për të bërë letërsi të mirë. Dhe këtu është vendi për të thënë se magjia e forca e Ismail Kadaresë, për ne sudiktët e regjimit, qëndronte në një masë të madhe në këtë pikë: shqipja e tij, të shumtën e kohës, nuk kishte lidhje me shqipen totalitare. Madje, ishte një shqipe antitotalitare.
Autorët e përkthyer ishin, sidoqoftë, vetëm e thjesht një rrëke që dilte prej lumit të letërsisë botërore. Pjesa më e madhe, dhe pjesa më e mirë e kësaj letërsie, ishte e ndaluar. E me këtë mund të përfytyrohet formimi ynë i mangët e i cunguar kulturor. Viti 1990 kur unë isha 30 vjeç, më gjeti me zona të tëra të zbrazëta në kulturën time. Mendoja se kisha kohë përpara për ta mbushur këtë zbrazëti, por shumë shpejt zura të jetoja me idenë se leximet e mija të mëpastajme, sido që i kam bërë rrëmbimthi e kuturu, në një si gjendje alarmi, se ç’kishin diçka kundër rendit e natyrës së gjërave. Mund të lexohet James Joyce-i para Franz Kafka-s, Pirandello para Marksit, Mbi Origjinën e Llojeve para Biblës, poezitë e Agollit para Lahutës së Malcis? Ç’të mirë ka nëse lexon Zarathustrën e Nietzsches e Leviathanin e Hobbes-it në moshën 45-vjeçare? Nuk di nëse lexime të tilla të vonuara të ndihmojnë apo të pengojnë në krijimin e një vizioni më të saktë mbi botën (apo nuk ka kuptim të flitet për një vizion të saktë mbi botën?), por di që unë ndjeja kënaqësi teksa vija re mbushjen e vrimave të zeza në kulturën time. Në vitin 1998, kur po bëhesha gati të hyja në fushën e lojës, isha i terrorizuar, sidoqoftë, pasi vrimat e zeza binin ende në sy. Por më ngushëllonte fakti që ata që shkruanin në shtypin shqiptar i kishin më të dukshme këto vrima të zeza në kulturën e tyre.
Për cilët e keni fjalën?
Të shumtët e atyre që shkruanin, një pjesë e të cilëve janë ende në shtypin shqiptar. Por edhe këta, ashtu si unë, janë rritur me kalimin e kohës. Këtu më duhet të them, megjithatë, se kish emra që i ndiqja me shumë interes, siç ishin Fatos Lubonja, Ardian Klosi, Edi Rama, Preç Zogaj, Teodor Keko. Këta ishin shumë aktivë si intelektualë publikë në atë kohë. Dhe bënin diferencën. Shquanin që larg mes të tjerëve. Unë mezi prisja të shihja ndonjë shkrim të tyrin në shtypin shqiptar.
E si nisët të shkruanit te Shekulli? Sepse Shekulli ishte gazeta ku nisët të publikonit shkrimet tuaja, apo jo?
Po, Shekulli. Kjo e përditshme kishte vetëm pak muaj që kishte dalë në treg. Ishte Preç Zogaj që më dha një dorë. Unë i dhashë disa shënime të printuara, të veçuara prej “korpusit” të shënimeve të mia të shumta, të shkruara kohë pas kohe me idenë se kurrë nuk do ta shihnin dritën e botimit. Nietzsche ka thënë në një rast se “nuk do të lexonte kurrë më një libër, nëse nuk do të merrte vesh se autori nuk e kish patur në plan ta bënte atë libër”. Me këtë ka dashur të nënvizojë skrupujt dhe autocensurën që i kap të gjithë ata që ulen të shkruajnë për të botuar. Nuk e ka patur keq, ë? Ideja për të shkruar një libër të mban rob të lexuesve të tu të mundshëm e të ardhshëm, të cilat janë rëndom pjesë e shijeve apo mendësive mainstream. Dhe në këtë moment, ty do të të duhet të pajtosh frymën tënde me frymën e shoqërisë. Shkurt, libri nuk është më i yti. Ndërsa unë ato shënime i kisha të miat. Prandaj, në to, gjendeshin fraza të tilla, si “vjen një çast kur të gjithë njerëzit vajtojnë kotësinë, nëpër të cilën kanë harxhuar jetët e tyre”, ose “je i lodhur? Ndrysho! Ke për të parë që po përgatitesh për një lodhje të re”, ose “provincat unë i përfytyroj shpesh si tavulla cigresh, ku gjen bishta njerëzish të fikur përgjysmë” ose “po të lësh një punë përgjysmë, nuk përjeton ndonjë dëshpërim kushedi se çfarë, por po ta çosh deri në fund duke arritur çfarë ke dashur, do të provosh ndjesinë e një mundimi të kotë”, ose “Nuk është edhe aq pa kuptim të besosh se prapa asaj që njerëzit zënë dhe e besojnë më tepër fshihet, në të vërtetë, një mashtrim i madh”, ose “të gjithë shijojnë kulme kënaqësie sa herë që kanë rastin të përbuzin” ose “nuk duhet ta teprojmë duke u përpjekur të bindim të tjerët; në fund të fundit, edhe ne nuk kemi pse të mbetemi të pabindur”, ose “nuk jam aq i poshtër sa duhet për të spikatur”, ose “dëshpërimi i varfëria janë më artistë sesa lumturia e pasuria”, ose “në çaste të vështira, më mirë se një lajm i mirë mund të të qetësojë një fatkeqësi e re”, ose “kur të tjerët na mburrin, nuk e bëjnë këtë gjithmonë për të mirën tonë; përkundrazi, shpesh e bëjnë për të mirën e tyre”, ose “ne na tremb agresioni, jo pushtimi”, ose “si zor të gjendet një banalitet më i madh sesa një grua besnike”, ose “rrallë, shumë rrallë qëllon që shumica të ketë të drejtë, dhe prandaj poshtë demokracia!”, ose “shpesh sulmi është rezultat i frikës, jo i guximit”, ose “ec e merre vesh pse anusi, në pikëpamje estetike, është më sexy se vagina” etj. etj.
Por unë Zogajt i dhashë shënime të tjera, që kishin të bënin me politikën, atdheun, demokracinë, letërsinë. Në fakt, doja të dija se ç’shenjë do të linin tek ai mënyra se si unë shkruaja, e jo qëndrimet e mia. Kur u takuam për herë të dytë, në hotel Rogner, në prani edhe të Shpëtim Nazarkos, unë kuptova se çfarë kishte lexuar nuk e kishte lënë indiferent. “Ti duhet të botosh; publiku duhet ta dijë se kush je ti”, më tha. Ky ishte konfirmimi i parë që unë merrja në këtë botë, nga jashtë meje, mbi aftësitë e mia. Sado budallaqe që mund të duket, unë kisha nevojë për këtë konfirmim.
Zogaj më sugjeroi të botoja te Shekulli, botuesin e së cilës ai – kështu më tha – e kishte mik. Nuk mund të prisja më gjatë. Fillova qysh të nesërmen. Punoja në shtëpi, me një makinë shkrimi të markës italiane “Olivetti”, të cilën ia kisha blerë në vitin 1991 a 1992 dikujt që një dreq e di se ku e kish gjetur. Ndoshta e kish vjedhur në ndonjë ndërmarrje. Ishte koha kur shteti ishte thërrmuar, e po plaçkitej çikë e nga një çikë.
Më pas, Zogaj nuk ma ka përmendur kurrë këtë rrethanë. Ndoshta e ka harruar. Unë nuk ia harroj që e ka harruar. Në ka një njeri, të cilit duhet t’i jemi mirënjohës, ky është ai që ka harruar se në një moment të caktuar na është bërë krah. Nuk ka gjë më të fisme në këtë botë se njerëzit që harrojnë (ose nuk i përmendin) të mirat që bëjnë. Të kuptohemi, nuk është se unë, pa Zogajn, do të mbetesha “i humbur” në tollovinë e kohës. Unë do ta gjeja, gjithsesi, një mënyrë tjetër për të bërtitur praninë time në shoqëri. Nuk kam si ta besoj se mund të ndodhte ndryshe. Ishte pasioni i jetës sime. Dhe rrugët për ta përmbushur këtë pasion në vitin 1997 ishin të shumta. Por Zogaj ishte lexuesi im i parë. Një lexues i rëndësishëm. Që më hapi një portë. Chapeau!
Cili ishte shkrimi i parë që keni botuar? Apo nuk e mbani mend?
Si mund të mos e mbaj mend? Më lehtë mund të harroj herën e parë që jam zënë me grushte (dhe më kanë rrahur, meqë ra fjala). Më lehtë mund të harroj edhe puthjen e parë. Ka qenë prilli i vitit 1998. Fillimi i prillit. Ka qenë një shkrim më titullin “PS në prag të çarjes?”, që kishte të bënte me Dritëro Agollin, i cili atë vit (por edhe më pas) ishte shumë aktiv në skenën politike. Më duhet ta pranoj, se ishte një shkrim i dobët, i bërë shpejt e shpejt, drejt e në makinën e shkrimit, ku u bëja jehonë si papagall epiteteve që shtypi shqiptar i kish bërë të vetat kur binte fjala për Agollin, si patriarku i PS-së, shkrimtari madh, dhe mbi të gjitha gjetjes së Agollit në tentativën për të përshkruar Shqipërinë nën hyqmin e Fatos Nanos: Shkërdhatokraci. Ma botuan në faqen 3, me emrin tim në fund të shkrimit. Në fakt, nuk mund të pretendoja që të dilja në faqen e parë. Emri im ishte krejt i panjohur. Për më tepër, emri im dukej si një emër i stisur. Për ata që nuk ishin mësuar, mbiemri Nano nuk para rrinte mirë në krah të emrit Mustafa. Për ca kohë u besua se Mustafa Nano ishte pseudonim. Por për mua nuk kishte rëndësi të dilja në faqen e parë. Nuk ngutesha. E dija që do të vinte dita të dilja në faqen e parë. Unë thjesht doja t’u provoja të tjerëve se isha edhe unë në këtë botë, se kisha gjëra për të thënë, se dija t’i thoja ndryshe. Isha i sigurt se unë dija t’i thoja ndryshe gjërat. Dhe jo mërzitshëm. Kisha mësuar deri në atë çast se nuk mund t’i bësh dëm më të madh një të vërtete, sesa t’ia përcjellësh atë publikut në mënyrë banale apo të mërzitshme. Publiku e ka për zakon që të hutohet e të magjepset jo aq prej gjërave që thua, sesa prej mënyrës se si i thua. Jo aq prej përmbajtjes, sesa prej formës. Është gjynah që është kështu, por ja që kështu është. Stili të bën gjëmën. Me stilin janë imponuar të gjithë të mëdhenjtë. Edhe Jezu Krishti e Muhameti. Me stilin u kanë marrë mendjen njerëzve, edhe kur u kanë thënë gjëra të pamundura, si “duaje armikun, dhe lutu edhe për ata që janë persekutorët e tu” (Ungjilli sipas Mateut, 5:44), ose “vrite atë që e braktis fenë islame, kushdo qoftë ai” (Bukhari, 9: 84:57).
Ishte kënaqësi kur patë një shkrim tuajin të botuar për herë të parë në një të përditshme kombëtare?
Në fakt, nuk ishte ky shkrimi i parë. Kisha shkruar një tjetër, vite më parë, në gazetën RD. Ka qenë viti 1994, pas referendumit mbi kushtetutën. Ishte një shkrim i gjatë, të cilin nuk besoja se do t’ma botonin në RD, ngaqë në një pasazh pickoja lehtë Berishën. Pasi vija në dukje shumë “vlera e merita” të tij, e pasi thoja që ai ishte “i ndershëm e i kulturuar”, nënvizoja faktin që ai ishte gjithashtu furacak, e me prirje vetëkorrigjuese diskrete. Ngurruan t’ma botonin. Shkrimi në tërësinë e vet ishte konformist, të kuptohemi, dhe kritika ndaj Berishës ishte krejt e butë, për më tepër dashamirëse, por në RD nuk ishte bërë e udhës të publikoheshin kritika ndaj udhëheqësit të partisë. Kam biseduar në atë rast me kryeredaktorin, një djalë i ri e i sjellshëm me emrin Lorenc Ligori, dhe me Edi Palokën, që ka qenë zv.kryeredaktor, në mos gaboj. Paloka, pasi kishte lexuar shkrimin, më shihte si me dyshim, a kërshëri, a qesëndi, a ku di unë çfarë tjetër, si të donte të thoshte: Nga na mbiu ky bandill? Jam i sigurt që shkrimi i është dukur pak i çuditshëm, por nuk reagoi në stilin që do t’i shkonte Palokës së sotëm. Përkundrazi, më tha se do ta botonin. Me siguri, do ishte konsultuar me ndokënd. Dhe pas ca ditësh e botuan, nën një titull, të cilit i mungonte nervi (“Refleksion”), në dy numra, në datat 23 e 24 dhjetor. Ishte ky shkrimi i parë i imi që shihte dritën e diellit. Por nuk ma dha kënaqësinë e herës së parë. Nuk e di pse.
Ndërsa shkrimi te Shekulli, ndonëse ishte më pak pretencioz, e i fshehur diku brenda gazetës, në një rrip faqeje në krahun e djathtë, më dha një eksitim të çuditshëm. E mora vesh që do ta botonin, ngaqë e pashë të faqosur në redaksi, në mbrëmje vonë, e prapëseprapë mezi kam pritur që të gdhihej. Iu gëzova atij shkrimi si një fëmijë një lodre të bukur që ia lënë papritur në duar. E lexova disa herë me shpresën se do të merrja shije të ndryshme. Por shkrimi ishte po ai, nën të njëjtin emër autori: Mustafa Nano. Nuk doja që të shkruaja me emrin tim, në fakt. Doja të zgjidhja një emër arti, një formë të oksidentalizuar të emrit, me të cilin thirresha nga të gjithë të njohurit: Mooch Nano. Ishte një lojë që mund ta bëja. Ç’bëri Mustafa, ç’bëri Mooch? Për lexuesin njësoj ishte. Ai nuk më njihte që nuk më njihte. Ia thashë disa ditë më pas këtë ide Koço Kokëdhimës. Por ai shqeu sytë, sikur t’i kisha sugjeruar t’i vinim minat redaksisë së Shekullit, që ishte e vendosur atëmot në 3-4 vila në rrugën “Don Bosko”. E trembi emri Mooch. Ishte tepër nazik e i spërdredhur për shijet e lexuesit shqiptar. Dhe nuk ofronte garancira. Nuk të ngrofte. Ishte emër që nuk mbërrinte mirë (dot) te lexuesi konservator. Ndërsa emri Mustafa, përkundrazi, ishte një premtim i fortë pjekurie e mençurie. Dhe unë nuk këmbëngula./MAPO
