Preç Zogaj
Do të rishiheshim katër muaj më vonë, ekzaktësisht me 10 dhjetor paradite, në qytetin “Studenti”. Ishte ditë e hënë. Lëvizja studentore kishte filluar të shtunën në mesnatë me grumbullimin dhe përballjen e parë të studentëve me policinë e regjimit dhe kishte vijuar edhe të dielën. Unë nuk kisha marrë vesh gjë. Isha mbyllur në shtëpi, në një lagje periferike të Tiranës, të përfundoja romanin “Pa histori”, që e kisha nisur para një viti. Në mbrëmje, student Emin Baçi, që banonte në pallatin përballë, më solli lajmin se kishte plasur në qytetin “Studenti”. Blendi Fevziu i kishte kërkuar të më vinte në dijeni. Të nesërmen në mëngjes dola herët nga shtëpia dhe shkova në kafenenë e Bashkimeve Profesionale të Shqipërisë, ku mblidheshin zakonisht gazetarët e gazetës “Zëri i rinisë”.
Aty do të mësoja telegrafikisht ngjarjet që kishin ndodhur gjatë mungesës sime në “këtë botë”: Fikjen e dritave në qytetin “Studenti” mbrëmjen e datës 8 dhjetor, daljen e studentëve nga godinat duke shfryrë e duke share autoritetet, grumbullimin e tyre në errësirë, ngjizjen në hukamën e atij grumbullimi të ndjenjës kryengritëse që po kuturiste andej-këndej prej disa muajsh në Shqipërisë e kohës, shpërthimin në shqip të parullave të lirisë dhe demokracisë, nisjen pa komandë, pa urdhër dhe pa plan të atyre djemve dhe vajzave drejt qytetit të Tiranës poshtë, në kahun dhe verdiktin e ri të historisë, që nuk ishte pritja, por sulmi, nuk ishte mbyllja por dalja, nuk ishte ikja, por përballja.
Më vonë, nga protagonistë dhe dëshmitarë të besuar të ngjarjeve të asaj nate historike, do të mësonim detaje të grumbullimit, marshimit dhe përballjes së parë në terr të grupit të studentëve me policinë pranë rrugës së Elbasanit. Rreth njëqind e pesëdhjetë studentë kishin dalë të parët nga godinat dhe ishin mbledhur në sheshin e vogël para drejtorisë së konvikteve duke thirrur “duam drita”. Asnjë përgjgije nga ndërtesa e shurdhuar dhe errësira e thellë. Ashtu në terr ishin kthyer me fytyrë nga qyteti i Tiranës me njetin për t’u ndeshur me dikë që nuk e dinin çfarë ishte apo për të bërë diçka që nuk e kishim bërë kurrë dhe që gjithashtu nuk e dinin çfarë ishte.
I kishin dhënë betejë natës me daljen e tyre në arenë dhe po rrinin pa fjalë dhe si të mpirë pranë njëri tjetrit në pritje të kundërgoditjes që do t’i njihte me armikun e tyre. Një vajzë kishte filluar të këndonte ndërkohë në dritaren e dhomës së saj të konviktit këngën e njohur “se mjaft në robëri, o e mjera Shqipëri/ o djem rrëmbeni pushkët, ja vdekje, ja liri”. Studentët e arenës e kishin vazhduar me zë të lartë këtë këngë, që ishte përhapur dalëngadalë në shumicën e godinave të kredhura në terr. Një si dridhje kishte pushtuar qytetin. Dhjetëra silueta, një nga një e dy nga dy, kishin filluar të dilnin nga godinat dhe të bashkoheshin me ata të bërthamës së parë, duke e shumëfishuar numrin e tyre. Pse po shtoheshin ashtu? Ç’kishin ndërmend të bënin ? Në ketë moment, një djalë me xhakavento ishte ngjitur mbi bordurën e një vazoje betoni dhe kishte thirrur: -Nuk kemi punë me dritat! Po jeni trima, hajdeni të zbresim në shesh. Unë jam me ju. Dijeni. Kam dy fëmijë! Po të jetë për të vdekur, le të vdes unë. Fëmijët do të ma marrin hakun. Ishte studenti i vitit të katërt të fakultetit të filozofisë, Azem Hajdari.
Një tjetër student, i njohuri i tij me sa duket, i futi krahun. “Nisemi”, i tha. Dhe u nisem të gjithë nëpër terr drejt Tiranës. Institucionet e regjimit ishin vënë në alarm ndërkohë. Lajmi për një marrshim studentësh drejt sheshit kryesor të kryeqytetit ishte tronditës. Dritat u ndezën si rrallë herë natën vonë në ndërtesat e Komitetit Qendror, Komitetit të Partisë së Tiranës, Ministrisë së Brendshme. Disa funksionarë të lartë u nisen me makina drejt qytetit “Studenti” për të parë e kuptuar nga afër ç’po ndodhte. Atë ditë kishte qenë atje vetë kryeministri Adil Çarçani dhe tani se si u dukej që, me rënien e natës, vizita e rrallë, madje e para në histori e një kryeministri në qytetin “Studenti”, ishte pasuar me një rebelim. Askush s’po kuptonte ç’po ndodhte realisht. Studentët demonstrues kishin marrë një rrugë që rrihej pak nga makinat.
Ministria e Brendshme kishte mobilizuar trupa për t’i ndaluar. Marshimi i ndërsjelltë dhe afrimi si në betejat e lashta i këtyre trupave shënonte përfundimin e metrave të rrugës së gjatë që kishte përshkuar regjimi komunist në Shqipëri. Kur trupat u gjenden në largësinë e krahut të njeriut dhe kur policët në një anë e studentët në anën tjetër po dëgjonin frymëmarrjet e njëri- tjetrit, ai regjim nuk ishte dhe nuk do të ishte kurrë më ai që kishte qenë: sundues, zotërues apo shtypësh fuqiplotë i një mase të bashkuar njerëzish. Beteja e parë e këtyre ushtrive të huaja, që flisnin të njëjtën gjuhë, por që atë natë i kishin shumë të kursyera fjalët, duhet të ketë qenë ajo e syve. Megjithëse ishte natë, palët ishin parë. Studentët e kishin fituar ashtu betejën përcaktuese të kauzës që dominon forcën. Por jo menjëherë, jo pa hezitimin dhe frikën e vjetër të përballjes me përbindëshin.
Në librin e tij “Piedestale pa statuja”, publicisti dhe shkrimtari Blendi Fevziu, dëshmitar dhe hulumtues i shumë prej episodeve kyçe nga lëvizja studentore e dhjetorit 1990, ka ndërtuar përmes dëshmive të shumta kronologjinë dhe tablonë e përballjes së studentëve demonstrues me policinë natën e 8 dhjetorit, tablo e cila duket shumë me afër realitetit të kohës se sa idealizimet nga distanca. “Kur grupi u gjend përballë trupave speciale të policisë pranë gardhit të ambasadës italiane, dy- tre rreshtat e parë deshën të kthehen. Por rreshtat e fundit, që ishin shumë herë më shumë, shtynin drejt qendrës me idenë o sot, o kurrë. Në këtë mënyrë pjesa kryesore mbeti e bllokuar mes policisë që kërkonte t’i shtynte drejt qytetit “Studenti” dhe shokëve të tyre që i shtynin drejt qendrës së Tiranës”, shkruan Fevziu.
Mes këtij bllokimi në pamje të parë të rëndomtë ishte shtrënguar të nxirrte kokën historia e re e vendit. Atë çast, si për ta bërë edhe më sureale situatën, mbiu nga dheu Ministri trupvogël me kokë të madhe i Punëve të Brendshme, Hekuran Isai. I ardhur në krye të këtij dikasteri pas dështimit të paraardhësit të tij Simon Stefani, Isai rrekej t’i priste dhe të përballej me ngjarjet në fushë të hapur, duke bërë kryepolicin e turit të tretë. Kjo do ta ndihmonte të ishte më pranë ngjarjeve dhe të kuptonte pak më mirë se pleqtë e Byrosë Politike shpërthimin antikomunist në Shqipëri. Isai deshi të bisedonte me studentët, por këta, pasi e kaluan duke ndezur e thithur cigare habinë e parë me praninë e ministrit, i thanë atij se pranonin të bisedonin vetëm me Presidentin Ramiz Alia. Ishte bërë si një zakon i periudhës që kundërshtimi ndaj së vjetrës të kursente Ramiz Alinë, madje të paraqitej si mbështetje e reformave të nisura prej tij. E reja kësaj radhe ishte referimi me tendencë i funksionit shtetëror që mbante Alia, duke injoruar funksionin e tij të gjithë- pushtetshëm të Sekretarit të parë të Komitetit Qendror të Partisë. Kjo mënyrë të drejtuari lajmëroi për herë të parë mes heshtjes së natës sjelljen dhe madje daljen e studentëve në skenë si palë politike. Ramiz Alinë e donin asnjanës. Hekuran Isaj nuk bëri komente. Me gjasë ai hezitoi për një moment, por pastaj u lidh me shtëpinë e Ramiz Alisë, ku transmetoi gjendjen dhe kërkesën e studentëve. Alia, sipas kujtimeve të tij të mëvonshme, po flinte kur e zgjuan për t’i dhënë njoftimin nga Ministri i Brendshëm, çfarë duket vërtetë e çuditshme, po të mbajnë parasysh faktin se shkëndija e demonstratës së parë studentore në historinë e vendit ishte ndezur rreth orës 21.00, ndërsa parashikimet për një shpërthim të tillë ishin bërë më herët. “Mirë”, tha. “Do t’i takoj”. Ai u ngrit nga shtrati, u vesh dhe u nis me këmbë drejt korpusit qendror të Universitetit, ku po e priste një përfaqësi prej trembëdhjetë-katërmbëdhjetë studentësh. Edhe këta kishin ardhur në këmbë nga rruga anësore e ambasadës italiane ku kishin lënë në pritje shokët e tyre. Ishte hera e parë që një udhëheqës komunist shqiptar caktonte një takim me protestues antiregjim. Ky fakt vendosi menjëherë një rend të ri të gjërave në rrugën e re që po merrte Shqipëria. Biseda, sipas dëshmitarëve, ishte e thatë, gati-gati si në jerm:
-Ç’kërkoni?-foli i pari Alia.
-Duam t’ju takojmë,- thanë disa nga studentët.
-Ja ku jemi, flisni!
-Jo tani, duam të hartojmë kërkesat e t’ua paraqesim në takim,-saktësoi njëri nga studentët, pa e kujtuar ndoshta se me këtë kërkesë po hidhte hapin e Armstrongut në terrenin e pesëdhjetë viteve diktaturë. Në qoftë se Alia thoshte “po, shkruajini kërkesat dhe ejani përsëri” kjo do të ishte njëlloj si të legalizonte kundërshtimin.
-Po ç’kërkoni, ç’kërkesa keni? Më thanë që ju mungojnë dritat dhe ngrohja!- tha Alia, duke i vështruar me radhë sikur kërkonte nxirrte ndonjë sekret prej tyre. Ashtu i kishte shikuar një vit më parë disa të rinj në Lushnjë, kur një i ri, i nxitur për të folur hapur me Sekretarin e Parë, kishte thënë “rinia ka dëshirë të dalë, shoku Ramiz” dhe ky kishte pyetur duke bërë të menduarin “ku ka dëshirë të shkojë rinia” dhe ai djali, i trembur apo kush e di pse,ishte përgjigjur “në Ardenicë, shoku Ramiz”, në Ardenicë pra, që ishte dy-tri orë me këmbë prej aty, duke i lënë të helmuar nxitësit e tij, por duke paditur ndërkaq vetvetiu Sekretarin e parë dhe mbarë sistemin si shkaktarë të frikës apo horizontit të tij të ngushtë.
Situata kishte ndryshuar që nga ajo kohë.
-Ne nuk kemi ardhur për një pjatë groshë apo pak sheqer me shumë në çaj, se edhe fëmijët e mi në Bajram Curr nuk hanë më mirë. Ne kemi probleme të tjera! Ai që foli kështu ishte djaloshi që kishte bërë thirrjen “pas meje drejt sheshit”, Azem Hajdari.
-Aaaa, kjo është tjetër gjë, kjo është serioze,- e kapi fluturim Alia.
-Po, ne duam të hartojmë kërkesat tona dhe të flasim me ju!- e përforcuan dy -tre studentë.
-Kur doni? Pse nuk flisni me organizatën e rinisë?
-Nuk kemi punë me atë organizatë, ajo nuk na përfaqëson.
Pohimi ishte i prerë, i padëgjuar.
-Ç’domethënë kjo?- reagoi Alia. -Ju e keni organizatën e rinisë!
-Nuk kemi asnjë punë me të. Nesër? Takohemi nesër ne qytetin “Studenti”?
Takimi që kishte nisur si në jerm, po zhytej përsëri në jerm.
Alia u la një takim tjetër, pasi të hartonin kërkesat e tyre. Po bëhej me ta, me idenë se po i bënte për vete. Po nisej edhe ai drejt së panjohurës me ata studentë të pasmesnatës. Përfaqësia e studentëve mbërriti me një lajm të mirë në vendin ku policët dhe studentët protestues kishin lënë pezull korridën e tyre. Ora po shkonte dy pas mesnate. Azem Hajdari, ai që u kishte thënë shokëve të tij “në qoftë se nuk kthehemi për dyzet e pesë minuta, nuk do të kthehemi më kurrë”, u ngjit mbi një mbajtëse peme dhe filloi t’u shpjegonte takimin me Presidentin e Republikës. Nuk kishte mbaruar së rrëfyeri dhe nuk dihej si do të kishte vazhduar ajo mbrëmje pas rrëfimit të tij sikur një oficer policie në radhët e para të turmës të mos thërriste papritur “më vodhën pistoletën” dhe Ministri i Brendshëm, Hekuran Isai, akoma i pranishëm në kostumin e tij të policit të turnit të tretë, të mos lëshonte po aq papritur dhe me egërsi urdhrin “qëlloni”. Dhjetëra stampistë u hodhën sakaq mbi studentët e kreut duke I goditur fort me shkopinjtë e gomës. “Grupi u kap i papërgatitur”, shënon Blendi Fevziu në librin e tij. “Disa mundën të kthehen e të ikin, disa u penguan në disa stola të betontë, të tjerë që vinin pas shkelëm mbi ta, vajzat ulërinin, djemtë rënkonin…Në kaos, pa e kuptuar ç’po ndodhte, studentët nisen të tërhiqeshin drejt qytezës së tyre. Ata më të guximshmit, nisen të hidhnin gurë mbi stampistët dhe makinat e Hekuran Isait e Pirro Kondit. Shumica ikën me nxitim, por të tjerët nisen të organizohen e të tërhiqen thuajse në formacion luftimi, drejt fjetoreve, aty ku besonin se nuk do t’i arrinte askush”.
Në fakt policia nuk i ndoqi me tej dhe studentët u kthyen në qytezën e tyre si nga një betejë, të cilën nuk kishin ndërmend ta linin përgjysmë. Prej atij çasti u barrikaduan me parullat e tyre të reja në sheshin midis konvikteve dhe shpallen de fakto të parën zonë të lirë në Shqipërinë e kohës. Incidenti i revoles, që u bë shkak për shpërthimin e dhunës policore mbi studentët, mbeti enigmë përgjithmonë. Revolja nuk u gjend kurrë dhe oficeri që thirri në errësirë “më vodhën revolen” nuk doli nga anonimati as më vonë në vitet e gjata të tranzicionit kur do të ishte në modë rrëfimi i çdo hollësie nga ngjarjet e dhjetorit të vitit 1990. Dukej sikur kishte qenë një fantazmë e asaj nate, e destinuar për t’u zhdukur me agimin e ri dhe asgjë tjetër. Ramiz Alia u vu moralisht në pozitë të vështirë para studentëve të rrahur pak pas takimit që kishte patur më ta. Ai bëri gjithmonë të pafajshmin për dhunën e asaj nate dhe përmendi gjithmonë episodin me revolen si shkakun e saj. Hekuran Isai gjithashtu mohoi vazhdimisht zërat se incidenti ishte porositur për të krijuar pretekstin e përdorimit të forcës ndaj studentëve. E vërteta është gjithnjë si një mirazh në ngjarje të tilla. Dikujt i duket kështu, dikujt ashtu. Hierarkitë politike të kohës dhe natyra e marrëdhënieve mes numrit një të shtetit dhe vartësit të tij e përjashtojnë si rregull përdorimin e dhunës në rrethanën e dhënë pa dijeninë e Alisë. Alia dhe Isai, siç u pa në një numër ngjarjesh të jashtëzakonshme të asaj periudhe, kishin një feeling me njëri-tjetrin dhe ky fakt e përforcon edhe më tej hamendjen se Alia dhe Isai qenë marrë vesh t’u jepnin një dru atyre që ishin thirrur në kauzë për të ndryshuar historinë. Dhuna ndërkaq u dha studentëve kuptimin e organizimit…
