IDETË, IDEOLOGJITË DHE PRAGMATIZMI: TEZA PËR NJË SHOQËRI POSTIDEOLOGJIKE

Autor: Ridvan Peshkopia

“Edhe bar do hamë dhe parimet nuk i shkelim” [Enver Hoxha, udhëheqësi i Shqipërisë komuniste, 1944-1985]

Në një artikull të mëhershëm titulluar “Kriza Pandemike dhe Kriza e Qytetërimit Perëndimor,” unë pata argumentuar se kriza aktuale pandemike diskretitoi idenë e lirisë të individit, ideja themelore iluministe mbi të cilën është ndërtuar gjithë Qytetërimi Perëndimor. Mbyllja antikushtetuese e njerëzve nëpër shtëpitë e tyre, shkatërrimi i bizneseve të tyre, shkatërrimi i jetëve për të cilat ata mund të kishin dekada që punonin dhe për më tepër, prirja e njerëzve për t’u bindur, madje edhe për të llomotitur si papagaj politikat e mbylljes “si shpëtimtare të jetës,” nxorri në pah atë se ndoshta është koha t’i kushtojmë vëmendje pandehmës themelore të teorisë politike të një konservatori si Tomas Hobs [Thomas Hobbes] se prioriteti peremtor i njeriut është mbijetesa, në vend që të përqëndrohemi përjashtimisht te pandehma themelore e teorisë politike liberale të Xhon Lokut [John Locke] se prioriteti më i lartë i njeriut është liria individuale. Me hedhjen dritë mbi dobësinë e kësaj pandehme të dytë dhe forcën e pandehmës së parë, ne vetëm se zbulojmë se dërdëllitjet e Perëndimit për liritë individuale janë veçse ideologji, dhe së pari ne shqiptarët e dijmë më mirë se pakush në botë se ku të çojnë politikat ideologjike të llojit “edhe bar do hamë dhe parimet nuk i shkelim.” Pambajtshmëria e pandehmës themeltare të liberalizmit çon në pambajtshmërinë e vetë liberaldemokracisë dhe kjo çon në humbjen e thelbit të Qytetërimit Perëndimor të sotëm.

Ky i fundit është një qytetërim i ndërtuar mbi katër revolucione, në themel të të cilëve ishte ideja e lirisë individuale: Revolucioni/Lufta Civile Britanike, Revolucioni Amerikan, Revolucioni Frëng dhe Revolucioni Industrial. Nëse bie idea e lirisë individuale, zbulimi më i madh dhe unik i Qytetërimit Perëndimor, bie edhe arsyeja e ekzistencës së këtij qytetërimi. Qytetërimi Perëndimor ka edhe shpikje të tjera, le të themi për shembull ajrin e kondicionuar. Ajri i kondicionuar është një shpikje e madhe; ai lehtëson jetën dhe madje edhe shpëton jetë në kushtet e vapës vrastare në shumë rajone të planetit. E megjithatë, politikanët perëndimorë nuk fluturojnë rreth e rrotull planetit për t’i detyruar vendet e tjerë me të mirë apo me të dhunë që të përdorin ajrin e kondicionuar. Por politikanët perëndimorë vazhdojnë t’u rokanisin kokën qeverive anembanë botës që të respektojnë dhe të zgjerojnë liritë dhe të drejtat e njeriut. Mijëra njerëz vdesin çdo ditë anembanë botës nga malarja, Hepatiti B, kolera, AIDS-i dhe të tjera sëmundje vdekjeprurëse. Një industri makabre e abortit vret në vendet e Qytetërimin Perëndimor miliona foshnja të palindura në vit (në qytetin Nju Jork më shumë foshnje abortohen se sa lindin). Por teksa vdekjet nga sëmundjet në vendet e tjera rrjedhin nën titujt e mediave ndërsa vrasja e foshnjeve të palindura justifikohet, madje promovohet, si e drejtën e grave për të zgjedhur, masat që morën qeveritë anembanë Qytetërimit Perëndimor dhe periferive të tij përbëjnë shkelje të tilla të të drejtave të njeriut sa bëhet e vështirë të gjesh ndonjë diktator që i ka ndërmarrë ato edhe nëse kthen kokën pas thellë në histori. E megjithatë, në një përdredhje ironike të roleve, vende orientale si Korea dhe Japonia e trajtuan situatën pandemike duke pasur në qendrën e vëmendjes së tyre dinjitetin e njeriut dhe mbërritën rezultate shumë më të mira si në shpëtim jetësh ashtu edhe në respektimin e lirisë së individit. Pse këto shoqëri të strukturara sipas organicizmit Taoist/Shintoist mbërritën rezultate shumë më të mira kundër Kovidit se sa shumica e vendeve të Qytetërimit Perëndimor? Përgjigja është e thjeshtë: sepse politikat e tyre janë në thelb pragmatike dhe jo ideologjike.

Sot Qytetërimi Perëndimor është shndëruar në varrezën e ideve të dështuara, dhe dështimet ideore që zbuloi pandemia kovidiane meritojnë aty një përmendore më vete. Por dështimi themeltar që zbuloi pandemia është idea e lirisë. Sa hap e mbyll sytë, “heronjtë e lirisë individuale,” elitat liberale globaliste të Qytetërimit Perëndimor, ata që prej dekadash na kanë fryrë kokën me pallavrat e tyre për shenjtërinë e vlerave europiane të lirisë dhe të drejtave të njeriut, urdhëruan burgosjen e qytetarëve të tyre për krimin e vetëm se ata nuk ishin të infektuar nga version 19 i virusit Korona. Bashkë me burgosjen e tyre pa faj, këto qeveri nxorrën rrugëve policinë (dhe në Shqipëri edhe autoblindat e ushtrisë) për të dënuar dhe madje arrestuar qytetarë të cilët ishin të detyruar apo dëshironin të vazhdonin me jetët e tyre, si edhe për të mbyllur bizneset e atyre të cilët jetesën e tyre e kishin të varur nga këto biznese. Kufinjtë u mbyllën, familjet u ndanë, shkollat u mbyllën dhe fëmijët u larguan nga shokët e tyre, rrugët u shkretuan dhe jeta sociale ndaloi.

Që ky ishte një dështim spektakolar, këtë e tregojnë ditët që po jetojmë por ajo çka ka kaluar pa vëmendje është se ky vendim ishte i mbështetur në zero shkencë. Nuk ekziston sot asnjë studim, asnjë evidence empirike se mbyllja e njerëzve brenda funksionte. Përkundrazi, në Prill, Majkëll Rajan [Michael Ryan], Drejtor i Emergjencave në OBSh u detyrua të pranonte se infektimet po ndodhnin kryesisht mes atyre që e kishin respektuar karantinën, çka donte të thonte se virusi prirej të përhapej më shpejt në mjedise të mbyllura se sa në mbjedise të hapura. E megjithatë, nëse mbyllja e jetëve të shoqërive ndodhi menjëherë dhe pa asnjë bazë shkencore, u deshën rreth dy muaj që qeveritë të mësonin nga dështimi dhe të hiqnin karantinat. Ideja se karantina funksionon ishte shndërruar tashmë në ideologji dhe kur një ide shndërrohet në ideologji, në një parim politik që udhëhiqte luftën e qeverive kundër Koronës, qeveritë ideologjike preferojnë “të hanë bar” por atë parim mos ta shkelin.

Nga ky diskutim me të drejtë mund të lindë pyetja “pse ekzistojnë idetë?” Për më tepër, pse idea e lirisë na shoqëron përherë? Deri në ç’masë janë idetë të nevojshme apo domosdoshme dhe a mund të bëjmë ne pa to? Në cilat raste idetë shndërohen në ideologji dhe cili është roli i ideologjisë në jetën politike dhe shoqërore të një populli? A është e mundur që idetë të mos shndërohen në ideologji? A mundet ne të kemi politika jo-ideologjike? Si mund të arrihet te këto lloj politikash dhe cili do të ishte rezultati i tyre?

Pyetja “pse ekzistojnë idetë?” e ka përgjigjen e vet brenda: ideja e lirisë, ashtu si të gjithë idetë e tjera, ekziston pikërisht sepse liria nuk është pjesë organike jona. Lindja, rritja, plakja, ecja, të ndjerët e botës me shqisa ndodhin organikisht, duam apo nuk duam ne. Ideja jonë, përfytyrimi ndodh atje ku është kufiri më i largët i funksionimit tonë organik. Dikush që do ta konkatojë botën përreth duke e parë, thjesht hedh vështrimin rreth e rrotull dhe e sheh; kjo është empirike. Por dikush që fatkeqësisht ka lindur pa shqisën e shikimit do të duhet ta përfytyrojë këtë botë, ose të paktën aspektet e saj që nuk i kontakton dot empirikisht me shqisat e tjera, siç janë për shembull ngjyrat. Të verbërit do t’i duhet të krijojë idenë e ngjyrave. Idetë tona fillojnë atje ku mbaron organikja jonë.

Liria nuk është e vetmja ide që na shoqëron përherë. Ide të tjera si barazia mes njerëzve, ideja e Zotit (më shumë për këtë më vonë), ideja e lumturisë, ideja e përjetësisë (e lidhur ngushtë me idenë e Zotit) janë ide të tjera po aq bashkëshoqëruese tonat. Shpesh ato ide i kundërvihen njera tjetrës. Po ashtu, ato nuk përfaqësojnë fenomene universale. Këto të fundit janë të hekurta, të pakthyeshme, të pashmangshme. Rritja, plakja, vdekja janë organike, universale, na ndodhin të gjithëve pashmangshmërisht. Aspiratat e lirisë apo barazisë apo besimi në Zot nuk janë universale, madje edhe kur njerëzit i përqafojnë këto ide, ata mund të mos i perceptojnë ato njëlloj. Kësisoj, konflikti ideor ndodh jo vetëm mes ideve të ndryshme por edhe brenda vetë idesë pikërisht për shkak të kësaj karakteristike të idesë: ajo është thjesht një perceptim dhe sistemet konjitive individuale e ndërtojnë atë idiosinkratikisht.

Idetë i prodhon pakënaqësia jonë me realitetin organik. Ne na lind ideja të përdorim një gur për të thyer një arrë sepse jemi të pakënaqur me realitetin organik që dora jonë apo dhëmbët tona nuk e bëjnë dot këtë. Po ashtu, ideja jonë e lirisë lind për shkak se ne organikisht nuk e kemi atë. Ideja e barazisë mes njerëzve vjen sepse ne jemi të pakënaqur me pabarazinë organiciste (organikisht, po t’i lesh njerëzit të lirë, ata priren të shtresësohen dhe hierarkizohen dhe kjo është treguar edhe empirikisht). Ideja e Zotit ekziston sepse ne jemi të pakënaqur me realitetin e vdekjes dhe nuk mund ta pranojmë këtë. Ndonjëherë ne e lidhim idenë e pavdekësisë me Zotin por jo kurdoherë. Fe pa Zot ka (fetë orientale) por fe pa jetë të përtejme nuk ka.

Ato çka për ne janë organike ndodhin jashtë kontrollit tonë; lufta jonë është për të materializuar idetë. Ne luftojmë dhe vdesim për lirinë, barazinë mes njerëzve apo për jetën e përtejme por ne nuk luftojmë për t’u plakur; kjo vjen vetë. Dhe kjo është shumë domethënëse: për lirinë ne luftojmë ndërsa mungesa e saj është shumë paqësore. Ne njohim skllevër që kanë humbur jetën sepse kanë aspiruar apo luftuar për lirinë por ne nuk njohim ndokënd që të jetë vrarë sepse ka dashur të bëhet skllav. Ne dijmë që diktaturat persekutojnë njerëz se kërkojnë liri por ne nuk dijmë që diktaturat të kenë dënuar njerëz vetëm sepse ata kanë pranuar të mos jenë të lirë. Kjo e dyta nuk ndodh në asnjë sistem politik. Prirja është që liria të fitohet duke luftuar ndërsa për të mos e pasur atë nuk na duhet të lëvizim as gishtin; mungesa e lirisë është në themel të gjendjes njerëzore. Mungesa e lirisë dhe jo liria është gjendja jonë natyrore.

Nga idetë lindin idealet, aspiratat për ta materializuar idenë. Ideali është përfytyrimi i një bote ndëtuar mbi një ide të caktuar, një realitet i sublimuar dhe pa asnjë të metë, një Nirvanë transhendentale pa kufinj gjeografik apo kohorë. Nga idetë dhe idealet politike lindin teoritë politike si korniza që paradigmatizojnë, sistematizojnë dhe mekanizojnë idetë dhe idealet. Dega kryesore e filosofisë është etika dhe kjo është përpjekja logjike (dhe normative) për të mbërritur te njeriu i mirë. Ngjashmërisht, filosofia politike është përpjekja logjike (dhe normative) për të mbërritur te shoqëria e mirë e idealizuar paraprakisht sipas një ideje fillestare. Teoria politike është trupëzimi i arsyetimit formal në filozofinë politike. Teoritë politike janë ushtrime deduktive për të “konfirmuar” dhe normativizuar një “të vërtetë” fillestare të shpallur apriori. Për shembull, ne shpallim se democracia liberale është rendi ideal shoqëror, dhe ushtrimi ynë logjik është të tregojë pse, si edhe rrugën për të mbërritur tek ajo. I gjithë ushtrimi logjik qëndron mbi disa pandehma fillestare për natyrën e njeriu dhe marrëdhënien e tij me shoqërinë. Këto pandehma ekzistojnë në një botë metafizike; ato janë supozime pikërisht sepse është e pamundur të testohen empirikisht. Në rastin kur ajo çka ne e shpallim si pandehmë mund të testohet empirikisht, ajo del që nuk qenka pandehmë por fakt. Supozimi që njeriu e bën shoqërinë (kontraktualistët/individualistët) është një pandehmë; ne nuk mund ta testojmë atë empirikisht. Pandehma të tjera themelore të teorive politike janë “shoqëria e bën njeriun” (strukturalistët), “njeriu është i keq” (kontraktualistët/individualistët) dhe “njeriu është i mirë” (strukturalistët).

Teoritë politike janë një sistematizim dhe formalizim i ideve në procesin e tyre të transformimit në ideale të përdorëshme si modele për transformimin e shoqërisë në mënyrë që të realizojmë dhe materializojmë atë model. Duke qenë një formalizim i ideve, të gjitha teoritë politike fillojnë me vëzhgimin se realiteti ku jetojmë nuk është “i mirë.” Për të mbërritur te shoqëria e mirë ka dy rrugë kryesore, ajo e kontraktualist/individualistëve dhe ajo e strukturalistëve. Kontraktualistët besojnë se njeriu është përbrendësisht i keq, i lirë dhe racional. Pikërisht ky racionalitet e detyron këtë njeri të keq të ndërtojë institucione që do ta mbajnë të keqen e tij në kontroll dhe do të mundësojnë jetën sociale. Për këtë, njeriu duhet të dorëzojë te shteti, vartësisht nga kontraktualisti, ose gjithë lirinë e vet (Hobsi dhe Rusoi), ose një pjesë të saj (Loku). Teoria e Hobsit frymëzoi monarkitë absolutiste në Europën e mesjetës së vonë, teoria e Rusoit frymëzoi diktaturat ideologjike që nga Terrori i Madh që pasoi Revolucionin Frëng e deri te diktatura sovjetike e proletariatit dhe te nazizmi. Teoria e Lokut frymëzoi liberaldemokracinë. Zakonisht, kontraktualistët nuk janë medoemos teleologjikë, ndonëse Fukijama e kornizon liberaldemokracinë në mënyrë eskatologjike. Heshtasi, kontraktualët e nënkuptojnë se rendi politik që ata propozojnë nuk ka një trajektore lineare drejt progresit. Ai funksionon mbi bazën e modifikimeve të vazhdueshme dhe të pafundme të institucioneve dhe të marrëdhënies së individit me to.

Ja edhe formulimet formale te teorive kontraktuale të thjeshtëzuara nga unë me qëllim që të kuptohen më lehtë (numrat rendorë përfaqësojnë hapat e njëpasnjëshëm nëpër të cilët rrjedh ushtrimi deduktiv):

Kontrata sociale e Tomas Hobsit [Thomas Hobbes]:

Njeriu është përbrendësisht i lirë, i keq dhe racional;
Njeriu priorizon mbijetesën;
Liria e tij dhe gjithkujt tjetër, kombinuar me të keqen brenda njeriut dhe racionalitetin, kërcënon mbijetesën;
Njerëzit ia dorëzojnë kontraktualisht liritë mbretit dhe ky vendos paqen (Pax Rex);

Liberalizmi i Xhon Lokut [John Locke]

Njeriu është përbrendësisht i lirë, i keq dhe racional;
Njeriu priorizon lirinë;
Liria e tij dhe gjithkujt tjetër, kombinuar me të keqen brenda njeriu dhe racionalitetin, kërcënon lirinë e të tjerëve;
Njerëzit ia dorëzojnë kontraktualisht disa liri (por jo pronën) qeverisë dhe ajo vendos paqen;
Njeriu e mban pronën si garantuese të lirisë individuale dhe ruan lirinë/të drejtën që ta ndryshojë qeverinë kur ajo nuk i pëlqen.

Kontrata sociale e Zhan Zhak Rusoit [Jean Jacque Rousseau]

Njeriu është përbrendësisht i lirë, i keq dhe racional dhe zotëron vullnet njerëzor;
Njeriu priorizon mbijetesën;
Me qëllim që të sigurojë këtë mbijetesë, njerëzit dorëzojnë te komuniteti i tyre vullnetin e tyre njerëzor për të krijuar një vullnet të përbashkët;
Komuniteti ia dorëzon këtë vullnet një udhëheqësi në mënyrë që ai ta ushtrojë atë në emër të këtij komuniteti (Stalini? Hitleri?)

Strukturalizmi, siç e njohim ne sot, u formulua epistemologjikisht nga romanticizmi gjerman i gjysmës së parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë por rrënjët e tij janë te filosofi italian i gjysmës së parë të shekullit të tetëmbëdhjetë, Xhiambatista Viko. Romanticizmi, ndryshe i njohur si anti-iluminizëm, u formulua operacionalisht me veprën “Edhe një filosofi tjetër e historisë” nga filosofi gjerman Johan Gotfrid Herder. Në fakt, romanticistët e parë i kishin filluar karrierat e tyre mendimtare si iluministë, por u zhgënjyen nga iluminizmi për shkak të përbindëshit që ai frymëzoi, Revolucionin gjakësor Frëng. Kësisoj, ata iu kundërvunë pandehmës themelore kontraktualiste/individualiste të iluminizmit dhe shpallën se nuk është njeriu ai që bën shoqërinë por se shoqëria e bën njeriun. Ashtu si edhe kontraktualist/individualistët, edhe strukturalistët vërejnë se kushtet ekzistuese janë të papranueshme por ato nuk janë të tilla ngase njeriu është i keq, porse disa faktorë strukturorë e kanë bërë atë të keq. Për të ilustruar këtë, zakonisht romanticistët kthehen mbrapa në një periudhë të lashtë të idilizuar, kur shoqëria njerëzore nuk i kishte ato karakteristika negative të sotmet dhe njerëzit jetonin në paqe dhe të lumtur. Kjo pamje e historisë frymëzoi romanticizmin në art.

Për strukturalistët, rruga drejt shoqërisë së mirë është heqja e atyre faktorëve strukturorë që e mbajnë atë të ngulfatur. Heqja e këtyre faktorëve strukturorë “të dëmshëm” (prona private, patriarkalizmi, dhuna, hebrenjtë) do nxjerrë pashmangshmërisht në dritë njeriun e mirë që ato e kishin deformuar. Teoritë strukturaliste janë teleologjike; ato normativizojnë krijimin e një rendi përfundimtar, zakonisht utopik, një parajsë mbi dhe.

Ja edhe konturimi formal i teorive strukturaliste të thjeshtëzuara nga unë me qëllim që të kuptohen më lehtë:

Marksizmi (formuluar nga Karl Marki [Karl Marx] më 1848 në Manifestin Komunist)

Njeriu është përbrendësisht i mirë dhe kjo mirësi e tij shprehet në prirjen e tij për të jetuar në barazi me njerëzit e tjerë;
Prona private prish barazinë dhe, si pasojë, edhe mirësinë e disa njerëzve, e shprehur në formën e shfrytëzimit të njeriut nga njeriu;
Këta njerëz të këqinj, borgjezët, me qëllim ruajtjen e këtij rendi politik, ndërtojnë shtetin;
Proletarët e shtypur ngrihen në revolucion dhe eliminojnë pronën private dhe klasat e ndërtuara mbi to;
Me eliminimin e klasave, eliminohet edhe shteti që ekzistonte pikërisht për të mbrojtur ndarjen klasore të shoqërisë (dhe po ashtu edhe struktura të këtij rendi, si për shembull familja);
Me eliminimin e pronës private dhe shfrytëzimit të njeriut nga njeriu, del në pah edhe njeriu i mirë.
Ky njeri i mirë tani punon aq sa mundet dhe mer aq sa ka nevojë

Neomarksizmi i Shkollës së Frankfurtit (nga Horkaimeri [Max Horkheimer] te Markuzi [Herbert Markuse])

Njeriu është përbrendësisht i mirë dhe kjo mirësi e tij shprehet në prirjen e tij për të jetuar në barazi me njerëzit e tjerë;
Prona private dhe faktorë të tjerë strukturorë si imperializmi dhe militarizmi prishin barazinë dhe, si pasojë, edhe mirësinë e disa njerëzve, e shprehur në formën e shtypjes së njeriut nga njeriu;
Këta njerëz të këqinj (trajta bashkëkohore e neomarksizmit, interseksionalizmi i ka identifikuar ata si meshkujt e bardhë të krishterë), me qëllim ruajtjen e këtij rendi politik, ndërtojnë struktura sociale që të garantojnë këtë sistem shtypës. Këto struktura janë krishtëtimi, racizmi, familja, patriarkalizmi, kapitalizmi, kuptimi tradicional i marrëdhënieve seksuale, etj.;
Të shtypurit revoltohen dhe shpërbëjnë pjesë pjesë këto struktura në një revolucion kulturor që transformon gradualisht gjithë shoqërinë;
Me shpërbërjen e këtyre strukturave, vendoset barazia dhe harmonia mes gjithë njerëzve, del në pah edhe njeriu i mirë.

Feminizmi klasik i Ema Goldmanit [Emma Goldman] dhe Meri Uolstonkrafit [Mary Wollstonecraft]

Burri dhe gruaja janë përbrendësisht të mirë dhe të barabartë;
Struktura patriarkale (të kualifikuara kontekstualisht, sipas rrymës) e vendosin burrin në pozicion sundues ndaj grave;
Gratë rebelohen për të hequr këto struktura patriarkale dhe i bindin burrat që ta bëjnë këtë;
Heqja e këtyre strukturave patriarkale sjell barazinë dhe harmoninë gjinore.

Feminizmi radikal i Shulamith Fajërstonit [Shulamith Firestone]

Gruaja është përbrendësisht e mirë dhe burri është përbrendësisht i keq;
Gruaja është më e zonja se burri dhe normalisht duhet të sundojë shoqërinë
Por burri fiton përparësi ndaj grave kur këto janë lehona dhe janë në vartësi të burrit për të mbijetuar;
Gratë nuk pranojnë më të mbeten shtatzana dhe prokrijimi i njerëzimit bëhet në mënyrë laboratorike:
Dhe kësisoj gratë ruajnë sundimin e tyre mbi shoqërinë.

Anarkizmi

Njeriu është përbrendshmërisht i mirë;
Dhuna e prish njeriun dhe kësisoj edhe shoqërinë;
Shteti është ushtruesi më i madh i dhunës dhe kësisoj edhe prishësi i njeriut;
Heqim shtetin, bie dhuna, del në pah njeriu i mirë dhe shoqëria e mirë.

Nazizmi (ravijëzuar trashë nga Hitleri por përpunuar më tej nga Rozenbergu)

Ariani/gjermani është përbrendësisht i mirë e i virtytshëm dhe i destinuar të sundojë botën si bartës i racës superiore;
Ky gjerman i virtytshëm jeton në një shoqëri të vitytshme dhe të shëndetshme dhe të tillë do të bëjë gjithë botën;
Por një kancer (hebrejtë) po përfiton nga kjo virtytshmëri gjermane dhe po rritet brenda trupit të races ariane, çka shpegon se pse Gjermania humbi Luftën e Parë Botërore dhe tani po vuan;
Operimi i këtij kanceri (Holokausti) do të shëronte Gjermaninë dhe do sillte triumfin global të racës ariane.

Fashizmi (shpesh ngatërrohet me nazizmin por fashizmi nuk është medoemos racist, ndonëse ndonjëherë është);

Njeriu është përbrendësisht i mirë dhe kjo mirësi shprehet në prirjen e tij për rend dhe hierarki;
Interesa konkurruese grupore rrezikojnë rendin dhe hierarkinë sociale të trashëguar dhe kësisoj prishin njeriun;
Njeriu/grupet e interesave i dorëzon interesat e veta te shteti (i cili medion dhe negocion panshmërisht mes tyre me synimin kryesor ruajtjen e rendit dhe hierarkive ekzistuese);
Negocimi dhe përmbushja e këtyre interesave brenda shtetit shmang konfliktin social dhe nxjerr në pah njeriun e mirë.

Mjedisorët radikalë

Njeriu është përbrendësisht i mirë dhe kjo mirësi shprehet në prirjen për të jetuar në paqe me planetin;
Modernizimi prish bashkëjetesën harmonike mes njeriut dhe planetit dhe kësisoj prish si njeriun, ashtu edhe planetin;
Kapitalizmi është sistemi ekonomik i modernitetit dhe motori i modernizimit;
Heqim kapitalizmin, bie modernizimi, kthehet paqja mes njeriu dhe planetit;
Shfaqet njeriu i mirë.

Siç mund të kuptohet lehtë, të gjitha këto teori politike japin si shkaqet e gjendjes së pakëndëshme organike në të cilën ndodhemi, ashtu edhe rrugët për daljen prej tyre. Kështu siç i formulova unë, këto teori mbeten ushtrime filosofike, nga pak ngacmuese, nga pak pallavra, por gjithësesi intriguese dhe të këndëshme sikur përrallat që u tregojmë fëmijëve të cilat, ndonëse e dijmë se janë përralla, përsëri na pëlqejnë dhe madje edhe na ngjallin imagjinatën. Por njeriu nuk është i gatshëm të ndalet këtu dhe kjo vjen sepse njeriu e ka shumë të vështirë të pajtohet me gjendjen ekzistuese dhe do ta ndërrojë atë sipas një ideje të caktuar. Këto teori japin jo vetëm atë ide por edhe rrugën se si ajo mund të materializohet. Në rastin kur njeriu e rrëmben një nga këto teori dhe do ta formësojë shoqërinë sipas modelot ideal të saj, ajo shndërohet në ideologji politike. Ideologjia politike është një teori politike e shndëruar në patformë për veprim politik.

Problemi është se, siç e thamë më lart, këto teori janë ndërtuar mbi pandehma metafizike për një natyrë të caktuar të njeriu si edhe për një marrëdhënie të caktuar mes njeriut dhe shoqërisë. Por këto supozime fillestare ne nuk mund t’i dijmë a janë të sakta apo të gabuara. Por ideologët nuk janë tolerantë kur ju vihen në pikëpyetje ideologjitë e tyre dhe kanë të drejtë. Nëse dikush ve në pikëpyetje themelet filosofike të ideologjisë, në fakt ai ka vendosur në pikëpyetje gjithë strukturën e saj logjike. Kësisoj, ideologët ngulin këmbë se ideologjia e tyre është e vërteta absolute shkencore dhe gjithë ideologjitë e tjera janë filosofi. Ata që kanë jetuar së paku aq vjet sa unë në Shqipërinë komuniste e mbajnë mend kur na thuhej në shkolla apo forma politike se Marksi kishte zbuluar shkencërisht ligjet e zhvillimit të shoqërisë. Në fakt Marksi nuk kishte zbuluar asnjë ligj zhvillimi të shoqërisë sepse të tilla ligje nuk ekzistojnë dhe madje shkencat shoqërore dhe humanitetet nuk meren fare me ndonjë lloj ligji. Marksizmi ishte thjesht një pseudoshkencë, një sistem logjik që qëndronte mbi disa pandehma metafizike të patestueshme, i mbushur me truizma, moralizma, keqinterpretim të historisë dhe të pavërteta.

Duke qenë se teoritë, për shkak të bazave të tyre metafizike të patestueshme mbeten gjithmonë vulnerabël ndaj realitetit organik, mbrojtja e teorisë shndërohet në ushtrimin kryesor politik të ideologëve. Ja të marrim një rast, marksizmin. Me marrjen e pushtetit nga komunistët, në përputhje me ideologjinë e tyre, u shtetëzua prona private dhe u zhdukën klasat. Por kjo nuk çoi në atë çka ishte teorizuar, shfaqjen e njeriut të mirë dhe të virtytshëm që do punonte sa mundej dhe do merrte sa kishte nevojë. Kësisoj, njeriu ende prirej të sillej ndaj punës dhe parasë si edhe më parë. Kjo bënte që shteti të mos tretej, siç e kishte parashikuar Marksi dhe pas tij edhe Lenini, por kërkundrazi, të forcohej si kurrë më parë: shteti ende duhej, së paku që të detyronte njerëzit të punonin “aq sa mundnin” por edhe që t’i pengonte ata të merrnin “aq sa kishin nevojë.” Kësisoj, marksistët mbërritën në përfundimin se njeriun e mirë e kishte prishur borgjezia; siç thonte Englesi [Frederick Engels], proletari kishte fituar “ndërgjegje të keqe.” Kësisoj, tani vëmendja duhej kthyer kah ndërtimi i Njeriut të Ri (a ju kujtohet kjo shprehje?) i cili do të krijohej nëpërmjet një procesi të inxhinerimit social sipas karakteristikave të shpallura apo nënkuptuara nga ontologjia marksiste. Ky Homos Sovieticus do të sillej siç e parashihte epistemologjia marksiste, çka do të çonte pashmangshmërisht në komunizëm. Kësisoj, paradoksalisht, tani njeriu u vendos në shërbim të teorisë në vend që teoria të jetë në shërbim të njeriut. Inkonsistenca logjike e marksizmit është flagrante: nëse faktorët përcaktues të sjelljes shoqërore janë strukturorë, inxhinerimi i Njeriut të Ri Socialist do të ishte i pavlerë për sa kohë nuk ekzistojnë kushtet socioekonomike që do të vinin në lëvizje zinxhirin e zhvillimeve të parashikuar nga Marksi dhe, nëse këta faktorë ekzistonin, zinxhiri i zhvillimeve historike që çojnë në komunizëm do të vihej në lëvizje edhe pa praninë e Njeriut të Ri Socialist.

Sëmundja jonë e pashërueshme është se pakënaqësinë ndaj realitetit organik duam ta kapërcejmë medoemos me rezultate që ne vetë i vendosim paraprakisht. Arritjet në shkencë dhe teknologji na kanë mbushur me një vetëbesim të tepruar deri në arrogancë se tani ne mund të ndryshojmë sipas ideve tona jo vetëm shoqërinë por edhe natyrën. Sukseset e atykëtushme shkencore ne i interpretojmë në mënyrë josistematike dhe kështu kënaqim egon tonë, por edhe kapërcejmë dëshpërimin tonë për gjendjen e pakëndëshme organike. Kësisoj, në vend që betejat tona t’i zhvillojmë pragmatikisht brenda logjikës organike dhe të kërkojmë përmirësime inkrementale të organizmit social, priremi drejt zgjidhjeve eksperimentale ideore-revolucionare. Psh, në vend që pragmatikisht të lejonim përhapjen e Koronës me qëllim të ndërtimit të imunitetit kolektiv dhe të kujdeseshim vetëm për të sëmurët (këtu mbërriti tani edhe një sientist [lexo, njeri që beson te shkenca] i betuar si Bill Gejtsi, ndërsa unë e kisha propozuar këtë qysh në Mars), e vonuam ideologjikisht përhapjen e epidemisë (e cila, si çdo epidemi, do prekë patjetër rreth 15% të popullsisë) me karantinimin e dështuar dhe tani vazhdojmë me masa të tjera qesharake kufizuese (por ama ideologjike, sepse mbështeten në ide dhe jo në një logjikë organiciste empirike). Nëse nuk do kishte pasur karantinë, do kishim humbje jetësh nga Korona por ama popullsia e shëndoshë do mbante ekonominë që edhe vendi të mund të kujdesej për të sëmurët. Tani, humbjet e jetëve iu mbivendosen humbejeve ekonomike dhe pasojave të tjera sociale që do të jenë afatgjata. Dalja nga karantina tregoi se ekonomia nuk reagon pozitivisht aq shpejt sa ajo reagon negativisht. Ajo mbyllet shpejt por do kohë të hapet. Por jam i sigurt se kjo nuk është katastrofa e fundit ku do na çojnë politikat ideologjike.

Duke iu kthyer pyetjeve fillestare, a është e mundur që ne të përparojmë pa ide. A është e mundur që edhe nëse kemi ide, ato të mos shndërohen në ideologji? A mundet që shoqëria të funksionojë jo-ideologjikisht. A mund të kemi politika jo-ideologjike? A është e mundur që njerëzve të mos u premtohet (apo kërcënohen me) ngrënie bari në emër të disa parimeve abstrakte dhe madje pseudoshkencore politike? Përgjigja është “Po” por kjo do të kërkonte një riformatim (ose më saktë, një çformatim të gjendjeve ekzistuese të tashmë në gjendjen tonë ekzistuese fillestare, në gjendjen tonë organike) të të gjitha marrëdhënieve në shoqëri duke filluar qysh nga pandehmat ekzistuese metafizike për thelbin e natyrës njerëzore dhe marrëdhëniet e njeriut me shoqërinë e deri tek institucionet që kjo shoqëri ndërton dhe praktikat që ajo zbaton për të administruar vetveten. Kjo do të kërkonte atë çka quhet në filosofinë khuniane të shkencës, zhvendosje paradigmatike.

Një qasje pragmatike ndaj politikës dhe jetës në përgjithësi nuk do të thotë aspak se ne do të përjashtojmë idetë por se ato ide duhen parë dhe zbatuar në mënyrë kontekstuale, graduale dhe kritike. Pragmatizmi përjashton jo idetë por ideologjitë, përjashton ekzistencën e ideve “të shenjta” apo parimeve të paprekshme dhe të padhunueshme për të cilat njerëzit japin jetën apo “hanë bar” për to. Sipas pragmatizmit, ka vetëm një parim të shenjtë dhe të pamohueshëm dhe ky është mbijetesa e individit në funksion të mbijetesës së shoqësisë në funksion të mbijetesës së species tonë. Sa më shumë jetë njerëzish të duhen për ta materializuar një ide, aq më larg ajo ide është nga gjendja jonë natyrore dhe aq më të rrezikshme dhe të pambajtshme është ajo. Idetë më të rrezikshme janë ato ide për materializimin e të cilave njerëzit duhet të japin jetën. Ato ide janë të rrezikshme së pari sepse mund të marrin jetët e njerëzve në një proces iluzor të përpjekjeve për të arritur një gjendje imagjinare dhe së dyti se kjo vetë gjendje imagjinare është një gjendje jonatyrore dhe kësisoj, e rrezikshme. Sipas një qasjeje pragmatike, idetë janë në shërbim të njeriut dhe jo e anasjellta. Nuk ka ide në botë materializimi i së cilës t’ia vlejë humbja e një jete të vetme njerëzore. Idetë mbështeten në përfytyrim; përfytyrimi është metafizik dhe përpjekjet politike për të transformuar shoqërinë sipas këtyre përfytyrimeve nuk kanë asnjë garanci se do kenë sukses. Por edhe nëse ato e arrijnë këtë “sukses,” rezultatet mund të jenë katastrofike. Ne pamë më lart se kur ideologët duan ta transformojnë shoqërinë sipas një ideje, ata bazohen në pandehma metafizike si për thelbin ontologjik dhe epistemologjik të asaj shoqërie ashtu edhe për faktorët që e kanë bërë atë shoqëri të largohet nga gjendja e vet natyrore. Kësisoj, gjasat e tyre për të qenë gabim dyfishohen dhe po kështu shtohen gjasat se përpjekjet për materializimin e ideve të tyre do sjellin pasoja jonatyrore dhe madje antinatyrore në shoqëristë mbi të cilat këto ide zbatohen.

Pragmatizmi mbështetet mbi perceptimin shqisor të realitetit dhe si i tillë bazohet mbi empiricizëm. E thënë figurativisht, idetë janë në ajër ndërsa pragmatizmi rri me këmbë në tokë. Pragmatizmi është mënyra e funksionimit në rendin natyror: atë çka funksionon e mbajmë dhe atë çka nuk funksionon e hedhim poshtë. Sipas kësaj qasjeje, kërkimi për zgjidhje nuk vjen nga megaide që synojnë të ndryshojnë botën bazuar mbi spekulime filosofike por nga meso apo mikroide që synojnë të zgjidhin praktikisht probleme aktuale dhe të prekshme brenda një kornize organiciste shoqërore. Pragmatizmi është mënyra e funksionimit që çon drejt zgjidhjeve kontekstuale dhe kësisoj, jopërfundimtare. Pragmatizmi nuk është teleologjik; ai nuk premton një botë përfundimtare, të llojit të utopive ideologjike që u kanë kushtuar jetën miliona njerëzve gjatë së paku tre shekujve të fundit; dhe as nuk premton pragmatizmi të japë përgjigje për çdo problem social që ekziston. Arroganca ideologjike e shprehur si detyrimi filosofik për të ofruar përgjigje për çdo problem social është burimi i gjithë ideve të këqija dhe shpesh idetë e këqija janë më keq se sa mungesa e ideve. Pragmatizmi nuk udhëhiqet nga idetë por nga përvoja dhe morali i tij nuk qëndron te parimet ideologjike por te rezultatet praktike. Një pragmatist nuk do të pranonte kurrë të ushqente popullin e vet me bar me qëllim që të mbronte disa parime ideologjike, sado “të shenja” të ishin ato. Asgjë nuk është më e shenjtë për një pragmatist se sa përmirësimi praktik, i prekshëm dhe i mbajtshëm i jetës së shoqërisë në formën e përmirësimit praktik të prekshëm dhe të mbajtshëm të jetës së individëve që e përbëjnë atë shoqëri.

Kësisoj, idetë e dështuara për përballjen e Kovidit nuk e kanë origjinën te përvoja dhe as në evidencë empirike. Ato e burojnë nga qasja ideologjike se idetë tona dhe zbatimi i tyre praktik me masa qeveritare japin zgjidhje për çdo problem. Ndërhyrjet kaotike të qeverive në situatën pandemike nuk burojnë nga besimi ynë se qeveritë janë mekanizma efektivë në zgjidhjen e problemeve por në kulturën tonë ideologjike politike se gjithçka ka një zgjidhje dhe se duhet bërë diçka për gjithçka. Qeveritë ndjejnë frymëmarrjen e opozitës shumë pranë veshit, të gatshme t’i akuzojë ato se “vdekjet janë në ndërgjegjen e tij,” siç akuzon opozita papërgjegjshmërisht presidentin e Shteteve të Bashkara apo se qeveria është “xhelati i vërtetë,” siç akuzon qeverinë e vet një politikane e Kosovës. Me mjetet e mëdha financiare dhe propagandën e jashtëzakonshme që kanë në dispozicion dhe në kushtet kur nuk ekzistojnë përgjigje të mira apo të kënaqshme ndaj një pandemie por ekzistojnë opozita të cilat priorizojnë pushtetin në vend të mbijetesës – dhe janë sistemisht të lira ta ndjekin këtë prioritet – qeveritë bënë atë çka dukshmërisht është “diçka”: zgjidhja e problemeve me megaide të tilla si mbyllja e popullit dhe gjithë jetës sociale.

Një qasje pragmatike do ta trajtonte pandeminë me aq sa dijmë (dhe jo me atë çka fantazojmë) si edhe me pranimin e përunjur se gjëra të këqia ndodhin në jetë dhe se ato mund të jenë edhe jashtë kontrollit tonë. Përballja me pandeminë do të ishte kontekstuale dhe e fragmentarizuar në atë çka dijmë se ka funksionuar mirë në të shkuarën por edhe në atë çka dijmë se është e domosdoshme për funksionimin e organizmit social në të ardhmen. Nëse prioriteti ynë është mbijetesa, ky prioritet do të duhej të shihte mbijetesën në një plan të gjerë të mbijetesës së shoqërisë si mbijetesa e species. Por nëse masat antipandemike janë të tilla që përqëndrohen vetëm në minimizimin e pasojave politike afatshkurtra nga pandemia në vend të sigurimit afatgjatë të mbijetesës së shoqërisë/species, atëhere këtu kemi të bëjmë thjesht me një ideologjizim edhe të konceptit të mbijetesës, gjë çka rrezikon ta kthejë këtë koncept në një banor të përjetshëm të varrezës perëndimore të ideve të këqia. Trajtimi i prioritetit tonë mbijetues brenda kornizave ekzistuese ideologjike veçse i pakëson gjasat tona për mbijetesë.

Ridvan Peshkopia është Lektor i Metodave Kërkimore në Universitetin për Biznes dhe Teknologji Kosovë. Ai e ka marë doktoraturën në shkenca politike nga Universiteti i Kentakit në ShBA dhe ka qenë studiues post-doktoral në Universitetin Xhorxh Uashington. Fusha e tij e hulumtimit shtrihet gjërësisht në modelimet matematikore dhe statistikore të sjelljes politike.