Ekonomitë e botës së pasur përbëhen nga një miliard konsumatorë dhe miliona firma që marrin vendimet e tyre, shkruan The Economist. Por ato kanë edhe institucione të fuqishme publike që përpiqen të drejtojnë ekonominë, përfshirë këtu Bankat Qendrore, të cilat përcaktojnë politikën monetare dhe qeveritë, të cilat vendosin sa duhet të shpenzojnë dhe sa të marrin hua.
Gjatë 30 viteve të fundit apo edhe më shumë, këto institucione kanë funksionuar në bazë të rregullave të përcaktuara. Qeveria dëshiron një treg të lulëzuar të vendeve të punës në mënyrë që të fitojë vota, por nëse ekonomia mbinxehet, ajo do të shkaktojë inflacion. Prandaj Bankat Qendrore duhet të veprojnë menjëherë dhe të frenojnë stimujt në kohën e duhur, shprehje kjo e bërë e njohur në kohën kur William McChesney Martin ishte në krye të Rezervës Federale.
Përfytyrojeni këtë si një ndarje të punëve: politikanët përqendrohen që të qëndrojnë në pushtet sa më gjatë të jetë e mundur dhe i kalojnë në plan të dytë të gjitha gjërat e tjera. Teknokratët kanë punën e ndërlikuar të kontrollojnë ciklin e biznesit. Por ndarja në fjalë e punëve, e cila duket shumë mirë e rregulluar, duket se dalëngadalë po shkon drejt shkatërrimit. Ashtu siç shpjegohet edhe në këtë raport, mungon lidhja midis papunësisë më të ulët dhe inflacionit më të lartë. Pjesa më e madhe e botës së pasur po shijojnë një bum në vendet e punës, teksa Bankat Qendrore nuk respektojnë objektivat e inflacionit.
Shkalla e papunësisë në Amerikë, në 3.5%, është më e ulëta që nga viti 1969, por inflacioni është në vetëm 1.4%. Normat e interesit janë aq të ulëta sa Bankat Qendrore kanë shumë pak hapësirë për të vepruar në rast të një recesioni. Edhe tani, disa prej tyre ende po përpiqen të mbështesin kërkesën nëpërmjet Lehtësimit Sasior (QE), p.sh., nëpërmjet blerjes së obligacioneve. Kjo gjendje e çuditshme që dikur dukej e përkohshme, tani është shndërruar në një situatë krejt të zakonshme. Si rezultat, rregullat e politikës ekonomike kanë nevojë të rishikohen dhe veçanërisht ndarja e punës midis Bankave Qendrore dhe qeverive. Epoka e re e politikës ekonomike i ka rrënjët në krizën financiare të vitit 2007-‘09. Bankat Qendrore miratuan masa të përkohshme dhe të jashtëzakonshme si Lehtësimi Sasior, për të shmangur një depresion. Por është bërë e qartë se forca edhe më të rëndësishme janë vënë në veprim.
Inflacioni nuk është e thënë se do të shënojë rritje të sigurt kur papunësia është e ulët, pjesërisht sepse publiku ka pritur një rritje modeste të çmimeve dhe gjithashtu, sepse zinxhirët e furnizimit global nënkuptojnë se çmimet nuk pasqyrojnë gjithmonë kushtet lokale të tregut të punës. Në të njëjtën kohë, një tepricë e kursimeve dhe ngurrimi i firmave për të investuar kanë nxitur më tej normat e interesit.
Aq i pangopur është oreksi global për të kursyer, sa që më shumë se një e katërta e të gjitha obligacioneve të shkallës së investimeve, me vlerë 15 trilionë dollarë, tani kanë rendimente negative, që do të thotë se huadhënësit duhet të paguajnë për t’i mbajtur ato deri në periudhën e maturimit.
Ekonomistët dhe zyrtarët janë përpjekur shumë për t’u përshtatur me këtë situatë. Në fillim të vitit 2012, shumica e zyrtarëve të Rezervës Federale menduan se normat e interesit në Amerikë do të qëndronin në mbi 4%. Gati tetë vjet më pas, ato janë në vetëm 1,75-2% dhe janë më të lartat në G7. Bilancet e kombinuara të Bankave Qendrore në Amerikë, Eurozonë, Britani dhe Japoni përbëjnë mbi 35% të PBB-së së tyre totale. Banka Qendrore Europiane (BQE), e dëshpëruar për të rritur inflacionin, po rifillon Lehtësimin Sasior.
Për një periudhë kohe, Rezerva Federale arriti të tkurrë bilancin e saj, por që nga shtatori, asetet e saj kanë filluar të rriten përsëri, pasi ajo injektoi likuiditet në tregjet e parave të paqëndrueshme. Më 8 tetor, Jerome Powell, kryetari aktual i Rezervës Federal, konfirmoi se kjo rritje do të vazhdonte. Një ndërlikim i kësaj bote të re është më se i qartë.
Teksa Bankat Qendrore nuk kanë mënyra për të nxitur ekonominë, atëherë do të kalohet tek hapi tjetër që janë shkurtimet e taksave dhe shpenzimeve publike. Për shkak se normat e interesit janë kaq të ulëta, ose edhe negative, borxhi i lartë publik është më i qëndrueshëm, veçanërisht nëse huazimi përdoret për të financuar investime afatgjata që nxisin rritjen, siç është infrastruktura.
Megjithatë, politika e fundit fiskale ka qenë e paqartë dhe ndonjëherë, edhe e dëmshme. Gjermania nuk ka arritur të përmirësojë disa prej rrugëve dhe urave të saj që janë në gjendje shumë të keqe. Britania e Madhe reduktoi në mënyrë drastike buxhetet në fillim të viteve 2010, teksa ekonomia e saj ishte e dobët.
Dhe pikërisht mungesa e investimeve publike është arsyeja kryesore për rritjen e ulët të produktivitetit. Ndërkohë, Amerika po përballet me një deficit më të madh se mesatarja, vetëm e vetëm për të financuar uljen e taksave për firmat dhe të pasurit më shumë sesa riparimet e rrugëve ose rrjetet e energjisë së gjelbër.
Ndërsa politikanët në detyrë po përpiqen që të vendosin për politikën e duhur fiskale, ata që pritet të vijnë në detyrë po i shikojnë Bankat Qendrore si burimin më të përshtatshëm për të fituar sa më shumë para. “Teoria moderne monetare”, një nocion i çuditshëm që po fiton popullaritet në partinë e kahut të majtë në Amerikë, thotë se nuk ka asnjë kosto nëse zgjerohen shpenzimet qeveritare, teksa inflacioni është i ulët. Sulmet e Presidentit, Donald Trump, ndaj Rezervës Federale e bëjnë këtë të fundit më të prekshme. Partia opozitare Laburiste në Britani dëshiron ta përdorë Bankën e Anglisë për të drejtuar kredinë përmes një bordi investimesh, duke “bashkuar” rolet e Kancelarit, ministrit të Biznesit dhe Guvernatorit të Bankës së Anglisë.
Bankat Qendrore kanë filluar të ndërhyjnë edhe në politikën fiskale, që dikur konsiderohej si “territor i qeverisë”. Detyrimet masive të Bankës së Japonisë e çuan borxhin publik afërsisht në 240% të PBB-së. Në Eurozonë, Lehtësimi Sasior (QE) dhe normat e ulëta të interesit ofrojnë lehtësim buxhetor për shtetet jugore me nivel të lartë borxhi, gjë që provokoi edhe një sulm të ashpër kundrejt Bankës Qendrore nga ana e disa ekonomistëve dhe ish-zyrtarëve veriorë. Mario Draghi, Presidenti në largim i BQE-së, bëri thirrje publike për stimuj fiskalë në Eurozonë.
Disa ekonomistë mendojnë se Bankat Qendrore kanë nevojë për leva fiskale, të cilat ata mund të vendosin vetë sesi do t’i përdorin. Pikërisht këtu qëndron edhe rreziku i bashkimit të politikës monetare me atë fiskale. Ashtu siç politikanët mundohen të ndërhyjnë në vendimet e Bankave Qendrore, ashtu edhe teknokratët do të marrin vendime për atë që konsiderohet si “territor i ligjshëm” i politikanëve. Por nëse ata do të kontrollojnë levat fiskale, sa para do të duhet të japin për të varfërit? Çfarë investimesh duhet të bëjnë? Cila pjesë e ekonomisë duhet t’i takojë shtetit?
Një kufi i ri
Në një periudhë të vështirë rënieje, ose qeveritë ose Bankat Qendrore do të duhet të administrojnë një stimul fiskal të shpejtë, të fuqishëm por edhe të kufizuar. Një mundësi në këtë drejtim është forcimi i stabilizuesve automatikë fiskalë të qeverisë, siç është sigurimi i papunësisë, që garanton deficite më të mëdha në rast se ekonomia nuk avancon. Një tjetër mundësi është që bankave t’u jepet një mjet fiskal që nuk do të ketë si qëllim të rishpërndajë paratë, duke mos shkaktuar kështu një konkurrencë frenetike në procesin e shtypjes së parave, por duke transferuar një shumë të barabartë parash në llogarinë bankare të çdo qytetari madhor, në momentin kur ekonomia të shënojë rënie.
Secila prej këtyre mundësive shoqërohet padyshim edhe me rreziqe të shumta. Por edhe menaxhimi sipas metodës së vjetër ka rezultuar të mos jetë aspak efikas, prandaj institucioneve që drejtojnë ekonominë, u duhet të ndryshojnë për t’u përballur sa më lehtë me këtë botë të re të çuditshme.
